Η πορφύρα υπήρξε μια πολύτιμη χρωστική ουσία που χρησιμοποιούνταν για την βαφή των ρούχων ιερέων και βασιλιάδων στην αρχαιότητα. Μια νέα μελέτη αναδεικνύει ότι στο Ισραήλ, η παραγωγή της πορφύρας φαίνεται να γινόταν σε βιομηχανική κλίμακα ήδη από τη βιβλική εποχή.
Αυτή η ιδιαίτερη χρωστική αναφέρεται πολλές φορές στην Εβραϊκή Βίβλο και σε άλλες ιστορικές πηγές ως περιζήτητη από τις ελίτ σε όλη τη Μεσόγειο, και υπήρχε σε δύο παραλλαγές: το πορφυρό και το μπλε.
Μια ομάδα ερευνητών ανέλυσε την παραγωγή της πορφύρας για σχεδόν εκατοντάδες χρόνια στην Κάρμελ του Ισραήλ, στην αρχαιολογική τοποθεσία Τελ Σικμόνα, σε μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο έγκριτο περιοδικό PLOS ONE. Αυτή η έρευνα είναι η πρώτη που ταυτοποίησε τα εργαλεία που χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή της χρωστικής.
«Τα ευρήματα σχετικά με την πορφύρα από την Εποχή του Σιδήρου (1200 – 586 π.Χ.) είναι εξαιρετικά σπάνια», δήλωσε ο καθηγητής Δρ. Γκολάν Σάλβι από το Πανεπιστήμιο της Χάιφα, επικεφαλής της μελέτης. Προσέθεσε: «Το Τελ Σικμόνα ξεχωρίζει λόγω του ότι εκεί βρέθηκαν διπλάσια τεχνουργήματα που συνδέονται άμεσα με την παραγωγή πορφύρας σε σύγκριση με άλλες γνωστές τοποθεσίες συνολικά».
Το Τελ Σικμόνα, ένας μικρός λόφος αρχαιολογικού ενδιαφέροντος στα περίχωρα της σύγχρονης Χάιφα, έχει υποστεί πολλές ανασκαφές από τη δεκαετία του 1960, αποκαλύπτοντας ευρήματα που χρονολογούνται από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (1500 – 1150 π.Χ.) έως τη βυζαντινή περίοδο (4ος – 7ος αιώνας μ.Χ.).
Τα νέα ευρήματα της μελέτης για την πορφύρα
Ωστόσο, ευρήματα από πιο πρώιμες περιόδους δεν είχαν δημοσιευθεί σωστά. Σε συνεργασία με άλλους ακαδημαϊκούς, ο καθηγητής Γκολάν Σάλβι πραγματοποίησε επιπλέον ανασκαφές για να αποκαλύψει τη στρωματογραφία του χώρου και να επανεξετάσει τα στοιχεία που είχαν συλλεγεί από προηγούμενες αποστολές.
Οι ερευνητές εντόπισαν στοιχεία που σχετίζονται με την παραγωγή πορφύρας, τα οποία χρονολογούνται ήδη από το 1100 π.Χ. έως τον 6ο αιώνα π.Χ. Αυτή η χρονική περίοδος συμπίπτει με πολλά από τα γεγονότα που αναφέρονται στη Βίβλο, όπως την πλήρη καταστροφή της περιοχής από τους Βαβυλώνιους το 586 π.Χ. και του Πρώτου Ναού της Ιερουσαλήμ.
«Στο παρελθόν, θεωρούσαμε ότι οι πρώτες μεγάλες εγκαταστάσεις παραγωγής πορφύρας δημιουργήθηκαν μόνο κατά τη ρωμαϊκή εποχή, γύρω στον 1ο αιώνα μ.Χ.», δήλωσε η καθηγήτρια του Πανεπιστήμιου της Χάιφα, Αγιελέτ Γκιλμπόα, που συμμετείχε στη μελέτη.
«Το Τελ Σικμόνα παρέχει αποδείξεις ότι ήδη από τον 9ο αιώνα π.Χ., η πορφύρα παραγόταν σε βιομηχανική κλίμακα. Δεν ήταν μόνο μία άτομο που βαφόταν ρούχα για έναν βασιλιά», πρόσθεσε η καθηγήτρια.
Η έναρξη της βιομηχανικής παραγωγής πορφύρας
Η πορφύρα εξάγεται από τους αδένες τριών ειδών θαλάσσιων σαλιγκαριών murex (μουρικίδες). Οι ερευνητές θεωρούν ότι το Τελ Σικμόνα επιλέχθηκε για την εγκατάσταση της παραγωγής λόγω του καταλληλότερου βραχώδους βυθού της, που ευνοεί την παρουσία αυτών των σαλιγκαριών, εξασφαλίζοντας μια σταθερή και προσιτή προμήθεια πρώτης ύλης.
Με βάση τη στρωματογραφική ακολουθία, οι ερευνητές ανέκδοσαν την ιστορία της περιοχής. «Στις αρχές της Εποχής του Σιδήρου, το Τελ Σικμόνα ήταν ένα μικρό φοινικικό χωριό που ήδη ασχολούνταν με την παραγωγή πορφύρας, αν και όχι ακόμη σε βιομηχανική κλίμακα, όπως άλλες φοινικικές τοποθεσίες στην περιοχή», ανέφερε ο Γκολάν Σάλβι.
Επιπλέον, σημείωσε ότι «τον 9ο αιώνα π.Χ., όλα άλλαξαν: Η τοποθεσία σταμάτησε να λειτουργεί ως οικιστική κοινότητα, μετατράπηκε σε βιομηχανικό κόμβο και περιβλήθηκε από ένα οχυρωμένο τείχος, που πιθανότατα χτίστηκε για να προστατεύσει την πολύτιμη παραγωγή βαφής».
Αυτή η περίοδος έφερε και μια αλλαγή στην πολιτιστική ταυτότητα της περιοχής. «Ξαφνικά, βλέπουμε μια σημαντική παρουσία μοτίβων της ενδοχώρας, και οι άνθρωποι της ενδοχώρας ήταν οι Ισραηλίτες», δήλωσε ο Γκολάν Σάλβι.
Σύμφωνα με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Χάιφα, οι Ισραηλίτες, που βρίσκονταν τότε στην κορυφή της δύναμής τους, κατέλαβαν το Τελ Σικμόνα και πιθανόν έγιναν οι κύριοι εξαγωγείς πορφύρας στην περιοχή, εφοδιάζοντας γειτονικά βασίλεια, όπως τη Γη των Φυλιστίων, τη Μωάβ, την Εδώμ (Ιδουμαία) και τη Ιουδαία.
Στοιχεία από τη Βίβλο και η σύνδεση με τον Πρώτο Ναό της Ιερουσαλήμ
«Αποκαλύψαμε σημαντικά στοιχεία για το εμπόριο με την Κύπρο από αυτή την περίοδο, που υποδηλώνουν ισχυρή εμπορική δραστηριότητα. Κατά την άποψή μου, το Τελ Σικμόνα είναι ο ισχυρότερος υποψήφιος για την προμήθεια (σ.σ. της πορφύρας) στον Πρώτο Ναό της Ιερουσαλήμ», δήλωσε ο Γκολάν Σάλβι.
Η Βίβλος αναφέρει ότι ο Θεός έδωσε εντολή στους Ισραηλίτες να χρησιμοποιούν πορφυρά και γαλάζια υφάσματα για την κατασκευή της σκηνής, που λειτούργησε ως λοιμική κατά τη διάρκεια της περιπλάνησής τους στην έρημο. Ίσως παρόμοια υλικά είχαν χρησιμοποιηθεί και στον Πρώτο Ναό της Ιερουσαλήμ.
Η Έξοδος (25:2-7) αναφέρει: «Ο Κύριος είπε στο Μωυσή: Πες στους Ισραηλίτες να κάνουν μια συνεισφορά για μένα. Θα μαζέψετε προσφορές από όσους έχουν τη διάθεση να δώσουν για μένα προαιρετικά. Αυτά που θα προσφέρουν είναι: χρυσάφι, ασήμι και χαλκός, μάλλινα υφάσματα σε χρώμα γαλάζιο, πορφυρό ή κόκκινο, λεπτά λινά υφάσματα και κατσικίσιο μαλλί; κόκκινα δέρματα τράγων και τομάρια; ξύλα ακακίας, λάδι για τις λυχνίες, αρωματικές ουσίες για το μύρο του χρίσματος και το εύοσμο θυμίαμα. Επίσης θα φέρουν λίθους όνυχες και άλλα πολύτιμα πετράδια για το εφώδ και το επιστήθιο του αρχιερέα. Θα μου κατασκευάσουν ένα ιερό, για να κατασκηνώσω ανάμεσά τους. Θα τα φτιάξετε όλα σύμφωνα με το σχέδιο της σκηνής και με τα πρότυπα όλων των σκευών της, που εγώ θα σου δείξω».
Οι συνέπειες της ασσυριακής κυριαρχίας
Προς τα τέλη του 8ου αιώνα, το Βασίλειο του Ισραήλ ήρθε υπό ασσυριακή κυριαρχία. «Μετά την πτώση του Βασιλείου του Ισραήλ, για μια σύντομη περίοδο, το Τελ Σικμόνα λειτούργησε μόνο σε μικρή κλίμακα, πιθανώς από μια τοπική κοινότητα. Αλλά υπό την ασσυριακή διοίκηση, η μεγάλη παραγωγή συνεχίστηκε. Το αρχαιολογικό αρχείο υποδεικνύει ότι η τοποθεσία δεν λειτουργούσε άμεσα από τους Ασσύριους, αλλά ίσως διοικούνταν από Φοίνικες, που πιθανόν προέρχονταν από την Τύρο», δήλωσε ο Γκολάν Σάλβι.
Οι πορφυρές και οι μπλε βαφές αναφέρονται επίσης σε ασσυριακές πηγές, περιλαμβάνοντας τον κύλινδρο του βασιλιά Σενναχείρμ, ο οποίος χρονολογείται γύρω το 690 π.Χ. «Ακόμη και όταν οι ασσυριακές πηγές ανέφεραν την πορφύρα και την μπλε βαφή, οι άνθρωποι μπορούσαν μόνο να υποθέσουν ότι αναφέρονταν στο μπλε και το μωβ, χωρίς αποδείξεις γι’ αυτό. Τώρα έχουμε την απόδειξη ότι η βαφή παραγόταν ήδη σε μαζικές ποσότητες εκείνη την εποχή», δήλωσε η Αγιελέτ Γκιλμπόα.
Το μυστήριο της παραγωγής πορφύρας πριν από τη ρωμαϊκή εποχή
Οι ερευνητές κατέγραψαν στο Τελ Σικμόνα 176 τεχνουργήματα που σχετίζονταν με την παραγωγή πορφύρας, εκ των οποίων τα 135 είχαν πορφυρούς λεκέδες. «Πριν από την έρευνά μας, δεν υπήρχε κανένα στοιχείο που να φανερώνει πώς παραγόταν η βαφή πριν από τη ρωμαϊκή εποχή. Αυτό ήταν ένα μυστήριο», ανέφερε ο Γκολάν Σάλβι.
Κατά τις ανασκαφές στο Τελ Σικμόνα, ο Γκολάν Σάλβι σημείωσε ότι περίμενε να δει οικιακά πήλινα αγγεία, αλλά αντ’ αυτού, ανακάλυψε πολύ ειδικά και μοναδικά σχήματα. «Είχαμε πολλές βάσεις πήλινων αγγείων που δεν μπορούσαμε να αντιστοιχίσουμε, αλλά και πολύ μοναδικές στεφάνες. Δεν υπήρχαν σχεδόν καθόλου αναλογίες σε άλλες τοποθεσίες. Σε εκείνο το σημείο, καταλάβαμε ότι οι βάσεις και οι στεφάνες πρέπει να ανήκαν σε μεγάλα βιομηχανικά δοχεία», δήλωσε ο Γκολάν Σάλβι.
Τα δοχεία είχαν ύψος περίπου ενός μέτρου, χωρητικότητα εκατοντάδων λίτρων και πλάτος ανοίγματος 60 έως 80 εκατοστά. Αυτά τα κεραμικά δοχεία ή δεξαμενές πιθανόν χρησιμοποιούνταν κατά την παραγωγή πορφύρας.
Με βάση αυτά τα ευρήματα, οι ερευνητές μπόρεσαν να κατανοήσουν τη διαδικασία παραγωγής της πορφύρας βήμα-βήμα. «Οι εργάτες συνέλεγαν τους αδένες των σαλιγκαριών σε αυτές τις κεραμικές δεξαμενές, ετοίμαζαν το διάλυμα της βαφής και βυθίζονταν το μαλλί ή τα νήματα στη βαφή», εξήγησε ο Γκολάν Σάλβι.
Η καθηγήτρια Αγιελέτ Γκιλμπόα επεσήμανε ότι, αν και οι ερευνητές δεν διαθέτουν άμεσες αποδείξεις περί του αν οι υφαντικές ίνες βάφονταν στις δεξαμηνές, αυτή είναι η πιο λογική υπόθεση. «Μιλάμε για μια τεράστια ποσότητα υγρών. Η μεταφορά τους θα ήταν σχεδόν αδύνατη και αναποτελεσματική», είπε η Αγιελέτ Γκιλμπόα.
Ωστόσο, ο καθηγητής Ζόχαρ Αμάρ από το Πανεπιστήμιο Bar Ilan, που συμμετείχε στη μελέτη και έχει εκτενή έρευνα σχετικά με την εξαγωγή βαφής από σαλιγκάρια, θεωρεί απίθανο να βρεθούν ποτέ κομμάτια υφασμάτων στο Τελ Σικμόνα λόγω των υγρών κλιματικών συνθηκών της περιοχής.
Το 2021, ωστόσο, Ισραηλινοί αρχαιολόγοι ανακάλυψαν τα παλαιότερα κομμάτια υφασμάτων σε πορφυρό χρώμα, τα οποία χρονολογούνται περίπου το 1.000 π.Χ., στην κοιλάδα Τίμνα κοντά στην πόλη Ελάτ, όπου διατηρήθηκαν χάρη στις ξηρές κλιματικές συνθήκες.
Οι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι το Τελ Σικμόνα μπορεί να ήταν το σημείο παραγωγής για αυτά τα υφάσματα. «Περαιτέρω έρευνες θα μας αποκαλύψουν περισσότερες απαντήσεις», κατέληξε ο Γκολάν Σάλβι.
Οι ερευνητές πιστεύουν ότι η μελέτη του χώρου θα αποκαλύψει νέες πληροφορίες σχετικά με την πορφύρα. «Τώρα που γνωρίζουμε πώς μοιάζουν τα δοχεία παραγωγής, μπορούμε να εξετάσουμε αν έχουν ανακαλυφθεί παρόμοια δοχεία και σε άλλες τοποθεσίες», δήλωσε η Αγιελέτ Γκιλμπόα.
«Πιστεύω ότι το Τελ Σικμόνα θα καταστεί σημείο αναφοράς για την έρευνα σε αυτόν τον τομέα», τόνισε ο Γκολάν Σάλβι.
