Ο δωδεκαήμερος πόλεμος με το Ισραήλ έχει επιφέρει σημαντικές αλλαγές στο Ιράν, με τις επιπτώσεις να είναι εμφανείς σε ό,τι αφορά τις στρατιωτικές του υποδομές, τις απώλειες υψηλών αξιωματούχων και, σημαντικότερα, στη δομή εξουσίας της Ισλαμικής Δημοκρατίας.
Οι επιθέσεις της Ιερουσαλήμ δεν περιορίζονται σε στρατηγικούς στόχους, αλλά πλήττουν τον πυρήνα του ιρανικού καθεστώτος: τους Φρουρούς της Επανάστασης.
Αντί να αποσταθεροποιήσουν το Ιράν, οι επιθέσεις φαίνεται να ενισχύουν τη συγκέντρωση δυνάμεων στο στρατιωτικό τομέα – ίσως υποδεικνύοντας την αρχή του τέλους για την απόλυτη κυριαρχία των κληρικών.
Η ανατολή ενός στρατοκρατούμενου Ιράν
Για πρώτη φορά από την Ισλαμική Επανάσταση του 1979, η πολιτική κυριαρχία των αγιατολάδων φαίνεται να υποχωρεί μπροστά σε ένα στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα: το Σώμα των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης (IRGC). Με ένοπλες δυνάμεις, ναυτικό, αεροπορία και παραστρατιωτικές ομάδες όπως η Basij, οι Φρουροί, με 125.000 ενεργούς άνδρες και πολλές χιλιάδες μέλη από παρακρατικές ομάδες, κατέχουν πλέον και την αποκλειστικότητα της ισχύος.
Η ανοδική πορεία τους οφείλεται εν μέρει στη φθορά της θεοκρατικής ηγεσίας. Ο 86χρονος Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ απομακρύνθηκε από το δημόσιο προσκήνιο τις πρώτες ημέρες του πολέμου, και φημολογείται ότι έχει μεταβιβάσει την εξουσία σε μια άτυπη επιτροπή που ελέγχεται από αξιωματικούς των Φρουρών. «Η χώρα είναι σχεδόν υπό στρατιωτικό νόμο», αναφέρει Ιρανός αναλυτής που ζει στο εξωτερικό.
Το τέλος της “στρατηγικής υπομονής”
Οι παλαιότεροι στρατηγοί που αναλάμβαναν τις κρίσεις με “στρατηγική υπομονή”, όπως ο διάσημος Κασέμ Σουλεϊμανί, που σκοτώθηκε από τις ΗΠΑ το 2020, έχουν αντικατασταθεί από μια νέα γενιά στρατηγών. Αυτοί είναι λιγότερο ιδεολόγοι και περισσότερο εθνικιστές, δείχνοντας ότι δεν είναι διατεθειμένοι να περιοριστούν στην άμυνα. Η δική τους στρατηγική φαίνεται να είναι: αποκατάσταση της εθνικής αξιοπρέπειας μέσω της αντιπαράθεσης, όχι μέσω του συμβιβασμού.
Στο εσωτερικό του Ιράν, ο αντίκτυπος του πολέμου έχει επιφέρει μια ασυνήθιστη στρατιωτική ενοποίηση. Οι εσωτερικές αντιπαραθέσεις μεταξύ σκληρών και πραγματιστών, που είχαν διασπάσει τη συνοχή του κράτους, τώρα έχουν δώσει τη θέση τους σε μια κοινή στάση απέναντι στον εξωτερικό εχθρό.
Εθνικιστική ανάταση — προσωρινή ή μόνιμη;
Οι επιθέσεις του Ισραήλ, που αποσκοπούσαν στην υποδόμηση στρατιωτικών υποδομών και στην υποκίνηση επαναστάσεων, φαίνεται να έχουν φέρει τα αντίθετα αποτελέσματα. Οι Ιρανοί που κάποτε αμφισβητούσαν την αποτελεσματικότητα των Φρουρών, τώρα συσπειρώνονται γύρω από το καθεστώς. Η εθνική υπερηφάνεια φαίνεται προσωρινά να καταπνίγει τον κοινωνικό θυμό.
Οικογένειες που είχαν φύγει από το Ιράν επιστρέφουν, ενώ κρατούμενοι πολιτικοί και ακτιβίστριες καλούν τον λαό σε αντίσταση κατά των επιθέσεων. Ωστόσο, το κρίσιμο ερώτημα παραμένει: θα επιβιώσει αυτή η ενότητα μόλις σταματήσουν οι επιθέσεις;
Το τέλος του θεοκρατικού μοντέλου;
Οι θεμελιώδεις γραμμές της Ισλαμικής Δημοκρατίας αρχίζουν ήδη να αμβλύνονται. Οι υποχρεώσεις για τη μαντήλα χαλαρώνουν, και η κρατική τηλεόραση δείχνει πλέον γυναίκες με εκτεθειμένα μαλλιά. Το καθεστώς φαίνεται διατεθειμένο να παραχωρήσει πράγματα που πριν λίγες εβδομάδες θα ήταν αδιανόητα – είτε για ιδεολογικούς, είτε για πρακτικούς λόγους.
Αν ο Χαμενεΐ πεθάνει ή καθαιρεθεί, η μετάβαση θα αφορά όχι μόνο πρόσωπα αλλά και την ταυτότητα του καθεστώτος. Ο γιος του, Μοτζταμπά Χαμενεΐ, ήταν κάποτε φαβορί, αλλά φήμες αναφέρουν ότι οι αξιωματικοί των Φρουρών προτιμούν μια νέα ηγεσία, ίσως από έναν απόστρατο στρατηγό του πολέμου Ιράν–Ιράκ, που διατηρεί εθνική αποδοχή χωρίς τη βαριά κληρονομιά της θεοκρατίας.
Η οικονομική εξουσία των Φρουρών
Η δύναμη των Φρουρών δεν είναι μόνο στρατιωτική. Ελέγχουν εκτενή τμήματα της ιρανικής οικονομίας, περιλαμβάνοντας το πετρέλαιο, τις τηλεπικοινωνίες, τις κατασκευές και το εμπόριο. Μέσω παρακρατικών φιλανθρωπικών οργανισμών, έχουν επεκταθεί σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής ζωής. Η Basij, το παρακράτος τους, λειτουργεί όχι μόνο ως κατασταλτικός μηχανισμός, αλλά και ως εργαλείο κοινωνικής ένταξης και παροχών. Αυτό το πλέγμα εξουσίας καθιστά κάθε αλλαγή δύσκολη και επώδυνη.
Πυρηνικό πρόγραμμα και απομόνωση: το δίλημμα του μέλλοντος
Το Ιράν πιθανότατα δεν θα αλλάξει την κατεύθυνση του πυρηνικού του προγράμματος. Ήδη κατατίθενται νομοσχέδια στην Βουλή για αποχώρηση από τη Συνθήκη Μη Διάδοσης Πυρηνικών Όπλων. Κάποια αποθέματα εμπλουτισμένου ουρανίου έχουν πιθανόν μεταφερθεί σε κρυφές τοποθεσίες. Οι στρατηγοί θεωρούν ότι η πυρηνική δύναμη είναι η απόλυτη εγγύηση απέναντι σε νέες συγκρούσεις.
Αναλυτές προειδοποιούν ότι η αναβίωση του αφηγήματος της προδοσίας – είτε αυτή αφορούσε τον Καντάφι είτε τον Σαντάμ – θα ενισχύσει τη δυσπιστία προς τις διαπραγματεύσεις με τη Δύση. Ακόμη και όσοι είναι μετριοπαθείς αισθάνονται απογοητευμένοι από τις συνομιλίες που είχαν προγραμματιστεί για τις 15 Ιουνίου, οι οποίες κατέληξαν σε μονομερείς επιθέσεις.
Η επόμενη κρίση;
Το αν η Ισλαμική Δημοκρατία οδηγηθεί σε κατάρρευση ή μετα-μόρφωση εξαρτάται από δύο κρίσιμους παράγοντες: την ικανότητα των Φρουρών να διατηρήσουν τη συνοχή τους και την αντίδραση της κοινωνίας μετά το τέλος των συγκρούσεων. Αν ο στρατός επικρατήσει ως νέα πολιτική δύναμη, η Ισλαμική Δημοκρατία μπορεί να επιβιώσει κατ’ όνομα – όπως το Κομμουνιστικό Κόμμα στην Κίνα – αλλά στην ουσία θα είναι κάτι εντελώς διαφορετικό.
«Τα καθεστώτα δεν καταρρέουν, εξελίσσονται», αναφέρει η Σάναμ Βακίλ του Chatham House. «Αυτό θα συμβεί στο Ιράν. Απλώς θα συμβεί πιο γρήγορα απ’ ότι περιμέναμε».
