Τις τελευταίες 24 ώρες, οι φήμες για μια ανατροπή του καθεστώτος στο Ιράν έχουν φουντώσει. Πολλοί αναλυτές πιστεύουν ότι ο Ντόναλντ Τραμπ εννοεί ακριβώς αυτό όταν αναφέρεται σε κάτι «καλύτερο» από μια απλή κατάπαυση πυρός.
Ο Μπενιαμίν Νετανιάχου έχει δηλώσει ότι ο τελικός του στόχος είναι ακριβώς αυτός, πιέζοντας τις ΗΠΑ να δώσουν το πράσινο φως για την εξόντωση του Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ.
Είναι ενδιαφέρον να εξετάσουμε πώς και από ποιους ασκείται η εξουσία στην Ισλαμική Δημοκρατία. Το Bloomberg αναλύει τα όρια και τις εξουσίες κάθε προσώπου και θεσμού.
Ο ανώτατος ηγέτης και ο πρόεδρος
Η ανώτατη αρχή στο Ιράν είναι ο Αγιατολάχ, ο οποίος διορίζεται από ένα συμβούλιο ισλαμικών κληρικών. Αυτός έχει πλήρη έλεγχο σε όλους τους τομείς εξουσίας: κυβέρνηση, Δικαιοσύνη, μέσα ενημέρωσης και ένοπλες δυνάμεις – συμπεριλαμβανομένων των Φρουρών της Επανάστασης (IRGC), ενός από τους ισχυρότερους θεσμούς της χώρας. Από το 1989, ανώτατος ηγέτης του Ιράν είναι ο Αλί Χαμενεΐ.
Στην Ισλαμική Δημοκρατία, εκλέγεται πρόεδρος. Ο τωρινός πρόεδρος είναι ο μεταρρυθμιστής Μασούντ Πεζεσκιαν, αλλά οι εξουσίες του είναι περιορισμένες και ασκούνται υπό την εποπτεία του ανώτατου ηγέτη.
Οι εκλογές επηρεάζονται έντονα από το Συντηρητικό Συμβούλιο των Φρουρών, το οποίο αποκλείει υποψηφίους που θεωρούνται απειλή για το θεοκρατικό καθεστώς. Το συμβούλιο έχει και δικαίωμα βέτο σε νόμους που ψηφίζει το Κοινοβούλιο. Παρ’ όλα αυτά, το κοινοβούλιο ασκεί κάποιους ελέγχους στην εκτελεστική εξουσία – εγκρίνει τον προϋπολογισμό, διεθνείς συμφωνίες και υπουργούς που μπορεί να απολύσει.
Οι Φρουροί της Επανάστασης: Κράτος εν κράτει
Οι Φρουροί της Επανάστασης (IRGC) δημιουργήθηκαν μετά την Ισλαμική Επανάσταση του 1979 και έχουν εξελιχθεί σε σημαντική πολιτική και οικονομική δύναμη. Εκτιμάται ότι ελέγχουν το 20% έως 40% της οικονομίας της χώρας, μέσω υποδομών και επιχειρήσεων. Αυτή η επιρροή χρησιμεύει ως εργαλείο για την ενίσχυση της πίστης στο καθεστώς.
Οι Φρουροί είναι υπεύθυνοι για την εσωτερική ασφάλεια και επεμβαίνουν στρατιωτικά σε όλη τη Μέση Ανατολή, εξυπηρετώντας τα στρατηγικά συμφέροντα του καθεστώτος. Η πολιτοφυλακή Basij, ενδεδυμένη πολιτικά, καταστέλλει διαμαρτυρίες, ενώ η Δύναμη Κουντς ηγείται εξωτερικών επιχειρήσεων. Οι IRGC έχουν και δική τους υπηρεσία πληροφοριών, συχνά ανοιχτή για μεγαλύτερη επιρροή από το επίσημο Υπουργείο Πληροφοριών.
Ο Χαμενεΐ έχει ενισχύσει τη θέση του μέσω της στενής του σχέσης με τους Φρουρούς, καθιστώντας τον ρόλο τους κεντρικό στην πολιτική και κατασταλτική μηχανή του καθεστώτος.
Πώς διατηρείται το καθεστώς στην εξουσία
Οι ηγέτες της Ισλαμικής Επανάστασης επένδυσαν σε υποδομές και βασικές υπηρεσίες στις παραμελημένες περιοχές, διαχωριζόμενοι από την κοσμική μοναρχία του Σάχη: ηλεκτροδότηση, υγειονομική περίθαλψη και εκπαίδευση. Από το 1979, τα ποσοστά αλφαβητισμού έχουν υπερδιπλασιαστεί.
Ωστόσο, η φτώχεια παραμένει διαδεδομένη. Η οικονομία, πληγωμένη από κυρώσεις και διαφθορά, δεν μπορεί να καλύψει τις ανάγκες ενός πληθυσμού που έχει σχεδόν τριπλασιαστεί. Η ακρίβεια και ο πληθωρισμός εντείνουν τη δυσαρέσκεια, οδηγώντας σε διαδηλώσεις που καταστέλλονται σφοδρά.
Οι διαδηλωτές αντιμετωπίζουν ξυλοδαρμούς, συλλήψεις και εκτελέσεις. Οι υπηρεσίες ασφαλείας στοχοποιούν αντιφρονούντες ως κατασκόπους και ελέγχουν τα ΜΜΕ για τον δημόσιο λόγο, μέσω λογοκρισίας στα social media. Μέσω των κατασκευαστικών έργων των Φρουρών, προσφέρονται θέσεις εργασίας, ενισχύοντας την υποστήριξη στο καθεστώς. Στο εξωτερικό, το Ιράν παρουσιάζεται ως υπερασπιστής των ισλαμικών αξιών εναντίον των ΗΠΑ και του Ισραήλ.
Υπάρχει αντιπολίτευση;
Δεν υπάρχει οργανωμένη και νομιμοποιημένη αντιπολίτευση. Οι πολίτες εκφράζουν ιδιωτικά τη δυσαρέσκειά τους, αλλά αυτό δεν προβάλλεται στα ελεγχόμενα ΜΜΕ. Μπορούν να λειτουργούν μόνο μόνες πολιτικές παρατάξεις που αποδέχονται τον θεοκρατικό χαρακτήρα του κράτους.
Οι πολιτικές δυνάμεις διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες:
- Υπερσυντηρητικοί, όπως ο Χαμενεΐ και ο Εμπραχίμ Ραΐσι (ο οποίος σκοτώθηκε σε συντριβή ελικοπτέρου το 2024),
- Μετριοπαθείς συντηρητικοί, όπως ο πρώην πρόεδρος Χασάν Ρουχανί,
- Μεταρρυθμιστές, όπως ο τωρινός πρόεδρος Πεζεσκιαν, που ζητούν περιορισμένες μεταρρυθμίσεις.
Τι θέλει η κοινωνία
Οι τελευταίες εκλογές παρουσίασαν ιστορικά χαμηλή συμμετοχή, γεγονός που δείχνει την απογοήτευση και απάθεια των πολιτών. Οι διαμαρτυρίες επικεντρώνονται κυρίως στην οικονομική δυσχέρεια, τους περιοριστικούς νόμους και τη διαφθορά. Οι εθνοτικές μειονότητες συχνά γίνονται στόχοι καταστολής.
Η εξέγερση του 2022, μετά τον θάνατο της 22χρονης Μαχσά Αμινί, αποτέλεσε τη μεγαλύτερη πρόκληση για το καθεστώς από το 1979. Γυναίκες, νέοι και μειονότητες συμμετείχαν στις διαδηλώσεις, αλλά η έλλειψη οργανωμένης αντιπολίτευσης και ο έλεγχος της κυβέρνησης εμπόδισαν τη δημιουργία βιώσιμου πολιτικού κινήματος.
