Αποκαλούμενος «πατέρας» της σοβιετικής υδρογονοβόμβας, αποφασίζει να γίνει η φωνή των διωκόμενων. Από το κέντρο της ακαδημαϊκής ελίτ στην αχλή της KGB, από τα υπόγεια της πυρηνικής ισχύος στο βήμα του Κογκρέσου.
Ο Αντρέι Ζαχάροφ δεν περιορίζεται απλώς στη διάσωση της συνείδησης της ΕΣΣΔ. Την αφυπνίζει. Με τίμημα. Γι’ αυτό αξίζει να αφηγηθούμε την ιστορία του.
Γεννημένος στις 21 Μαΐου 1921 στη Μόσχα, ο Αντρέι προέρχεται από μια οικογένεια με παράδοση στη ρωσική διανόηση. Ο πατέρας του, Ντμίτρι Ιβάνοβιτς Ζαχάροφ, φυσικός και συγγραφέας, καθορίζει νωρίς την πορεία του. Η μητέρα του, Εκατερίνα Αλεξέγιεβνα Σοφιάνο, κορίτσι στρατηγού με ελληνικές ρίζες, είναι μια σιωπηλή αλλά σταθερή επιρροή στην οικογένεια.
Μέσα σε έναν κόσμο γεμάτο βιβλία και πειραματισμούς, διαπρέπει. Σπουδάζει Φυσική στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας και κατά τη διάρκεια του πολέμου εργάζεται σε εργοστάσιο πυρομαχικών, όπου γνωρίζει την Κλάβντια, τη σύντροφό του για πολλές δεκαετίες και μητέρα των τριών παιδιών του.
Η «Πρώτη Ιδέα»
Το 1945 επιστρέφει στη Μόσχα και αρχίζει συνεργασία με τον Ιγκόρ Ταμ στο Ινστιτούτο Λεμπέντεφ. Σε λιγότερο από δύο χρόνια, αποκτά διδακτορικό. Το 1948 συμμετέχει πυρηνικά στη σοβιετική προσπάθεια για τη βόμβα υδρογόνου με το σχέδιο «Σλόικα» — που περιλαμβάνει δευτέριο και ουράνιο.
Στις 12 Αυγούστου 1953, η πρώτη σοβιετική θερμοπυρηνική βόμβα εκρήγνυται με δύναμη 400 κιλοτόνων.
Σε ηλικία μόλις 32 ετών, ο Ζαχάροφ εντάσσεται στην Ακαδημία Επιστημών, φτάνοντας στις κορυφές της σοβιετικής νομενκλατούρας, αλλά μια εσωτερική ρωγμή αρχίζει ήδη να εμφανίζεται.
Οι ανησυχίες του
Από τη δεκαετία του ’50, ανησυχεί για τις επιπτώσεις των πυρηνικών δοκιμών στην ατμόσφαιρα. Το 1961 αντιτίθεται ανοικτά στη δοκιμή βόμβας 100 μεγατόνων, προειδοποιώντας για τις ραδιενεργές συνέπειες και τον τρόμο που προκαλεί η αποκοπή της επιστήμης από την ηθική. Το καθεστώς τον ακούει — και δεν συγχωρεί.
Το 1968 συντάσσει το κείμενο «Σκέψεις για την πρόοδο, τη συνύπαρξη και την πνευματική ελευθερία», το οποίο διανέμεται σε σαμιζντάτ και φτάνει στους New York Times. Ζητά αφοπλισμό, σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα και μια μορφή δημοκρατικού σοσιαλισμού που να γεφυρώνει Ανατολή και Δύση. Από επιστήμονας του καθεστώτος μετατρέπεται σε εσωτερικό εχθρό. Απωθείται από στρατιωτικά έργα και γίνεται ακτιβιστής, ένα αντικαθεστωτικός φωνή.
Το Νόμπελ Ειρήνης και το Κογκρέσο
Το 1975 του απονέμεται το Νόμπελ Ειρήνης, αλλά δεν του επιτρέπεται να παραστεί στην τελετή. Η σύζυγός του, η θαρραλέα Ελένα Μπόνερ, το παραλαμβάνει εκ μέρους του.
Στις 9 Ιουνίου 1989, όταν ο Ζαχάροφ καταθέτει την ιστορική πρότασή του για την κατάργηση του Άρθρου 6 του Συντάγματος, το κοινό αντιδρά. Ο Γκορμπατσόφ, πρόεδρος της συνεδρίασης, τον διακόπτει: «Φτάνει. Δεν σέβεστε το Κογκρέσο;». Ο Ζαχάροφ απαντά χωρίς δισταγμό: «Σέβομαι το Κογκρέσο, αλλά σέβομαι περισσότερο τον λαό και τη χώρα. Η εντολή μου προέρχεται από αυτούς και όχι από το Κογκρέσο». Ο Γκορμπατσόφ του κλείνει το μικρόφωνο.
Από την εξορία στην επιστροφή
Το 1980, μετά την καταγγελία του για την εισβολή στο Αφγανιστάν, ο Ζαχάροφ εξορίζεται χωρίς δίκη στην κλειστή πόλη Γκόρκι. Εκεί περνά έξι χρόνια με απεργίες πείνας και συνεχείς παρακολουθήσεις από την KGB. Όταν η Μπόνερ χρειάζεται εγχείρηση καρδιάς, απειλεί με θάνατο για να τη μεταφέρει στις ΗΠΑ, και τελικά το πετυχαίνει.
Το 1986, σε ένα κομβικό τηλεφώνημα, ο Γκορμπατσόφ του ανακοινώνει ότι μπορεί να επιστρέψει στη Μόσχα. Ο Ζαχάροφ επιστρέφει όχι ως μάρτυρας, αλλά ως ηθική αυθεντία. Εκλέγεται βουλευτής το 1989, συμμετέχει ενεργά στην αντιπολίτευση και αγωνίζεται για την κατάργηση του Άρθρου 6, που εγγυάται το μονοπώλιο του Κομμουνιστικού Κόμματος. Στο τελευταίο του συνέδριο, η πρότασή του φιμώνεται, αλλά την επόμενη μέρα την ανακοινώνει δημόσια στο Λουζνίκι.
Στις 14 Δεκεμβρίου 1989, ο Αντρέι Ζαχάροφ πεθαίνει ξαφνικά. Η καρέκλα του μένει άδεια. Τρεις μήνες αργότερα, το Άρθρο 6 καταργείται. Δύο χρόνια μετά, η Σοβιετική Ένωση διαλύεται. Αν και ο Ζαχάροφ δεν ζει για να δει το τέλος, είναι εκείνος που το προανήγγειλε.
Σήμερα, στη Ρωσία του 2025, η φωνή του ακούγεται από άλλο αιώνα. Αλλά γι’ αυτό ακριβώς, είναι πιο ισχυρή από ποτέ.
