Γωγώ Σπ. Καρακούση, οικονομολόγος – Εργαστηριακό Διδακτικό Προσωπικό Τμήμα Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής
ΜΕΣΑ από δύο διαφορετικές, αλλά χρήσιμες θεωρίες από τη χρηματοοικονομική και τη στρατηγική ανάλυση κινδύνου – το Παράδοξο της Γαλοπούλας (Taleb, 2022:73) και τη Θεωρία της Κατσαρίδας – μπορεί να εξεταστούν οι συστημικοί κίνδυνοι της εμπορευματοποίησης της λαϊκής τέχνης στην τουριστική οικονομία.
Το Παράδοξο της Γαλοπούλας αποκαλύπτει την εσφαλμένη αίσθηση ασφάλειας, ενώ η Θεωρία της Κατσαρίδας δείχνει πόσο κρίσιμα είναι τα πρώτα σημάδια προβλήματος ως ένδειξη σαθρών υποκείμενων συστημικών αστοχιών.
Η συνδυασμένη εφαρμογή των δύο αυτών θεωριών μας βοηθά να κατανοήσουμε την ευαλωτότητα της πολιτιστικής δημιουργίας, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για μακροχρόνια πολιτιστική στρατηγική, θεσμική προστασία και συμμετοχική διακυβέρνηση.
ΣΥΜΦΩΝΑ με τον Taleb, μια γαλοπούλα που ταΐζεται καθημερινά για μήνες δημιουργεί την ψευδαίσθηση ενός ασφαλούς περιβάλλοντος, μέχρι την ημέρα των Ευχαριστιών.
Αυτό το παράδοξο αποκαλύπτει την πλάνη της προβλεψιμότητας και την ανθρώπινη τάση να εικάζουν ότι το μέλλον θα είναι ίδιο με το παρελθόν, αγνοώντας πιθανές απροσδόκητες μεταβολές.
Παρομοίως, κοινότητες που βλέπουν τη λαϊκή τους τέχνη να γίνεται δημοφιλής μεταξύ των τουριστών, υποθέτουν ότι αυτή η επιτυχία θα παραμείνει διαρκής. Δημιουργείται, έτσι, η ψευδαίσθηση σταθερής σχέσης ανάμεσα στην τουριστική οικονομία και τη λαϊκή τέχνη.
Όταν η τοπική παράδοση τυποποιείται και επαναλαμβάνεται (π.χ. μέσω φεστιβάλ), οι κοινότητες μπορεί να πιστέψουν σε ένα βιώσιμο μοντέλο.
Η συνεχής ροή επισκεπτών και η προβολή στα social media δημιουργούν την ψευδαίσθηση σταθερής προόδου και ασφάλειας.
Ωστόσο, όπως η γαλοπούλα, έτσι και οι δημιουργοί της λαϊκής τέχνης συχνά αγνοούν την εξωτερική αγορά, όπου οι αλλαγές στη ζήτηση και οι νέες τάσεις μπορούν να απειλήσουν την εγκαθίδρυση των παραδοσιακών τεχνών.
Η ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ αγορά είναι ευάλωτη σε οικονομικές διακυμάνσεις, πολιτισμικές τάσεις και τεχνολογικές αλλαγές (π.χ. η εισαγωγή της τεχνητής νοημοσύνης).
Η γαλοπούλα λειτουργεί έτσι ως προειδοποίηση ότι η σημερινή ζήτηση για “παράδοση” δεν εξασφαλίζει τη βιωσιμότητά της αν δεν υπάρξουν θεσμικά και νομικά μέτρα προστασίας.
Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ οικονομία δεν είναι γραμμική. Χωρίς μηχανισμούς αυτοπροστασίας και πρόβλεψης – όπως νομική κατοχύρωση και δίκαιη αναδιανομή – η κοινότητα κινδυνεύει να βιώσει απότομη κατάρρευση και η παράδοση να μετατραπεί σε “μετοχική φούσκα”.
Όπως το παρελθόν της γαλοπούλας δεν διασφαλίζει το μέλλον της, έτσι και η επιτυχία της λαϊκής τέχνης σε συνθήκες τουριστικής ζήτησης δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη θεσμική μέριμνα.
Αυτή η πραγματικότητα αποδεικνύει την ανάγκη για συστημική πρόληψη, όχι μόνο εκμετάλλευση ευκαιριών.
Η ΘΕΩΡΙΑ της Κατσαρίδας, χρησιμοποιούμενη μεταφορικά στα χρηματοοικονομικά, δηλώνει ότι όταν εντοπίζεται ένα πρόβλημα, κατά πάσα πιθανότητα υπάρχουν και άλλα, μεγαλύτερα προβλήματα που παραμένουν κρυφά, παρομοίως με κατσαρίδες.
Μεταφέροντας αυτή τη θεωρία στην πολιτιστική πολιτική, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η εμφάνιση τουριστικοποιημένων παραδοσιακών στοιχείων δεν είναι μεμονωμένο φαινόμενο, αλλά δείχνει ένα σύστημα αδυναμίας και έλλειψης πολιτιστικής πολιτικής.
Αυτή η συστημική αλλοίωση είναι διαρθρωτική και επηρεάζει την αξία που αποδίδεται στην παράδοση, την ανάδειξη των εκπροσώπων της και τη λογική αναγνώρισης των δικαιωμάτων εκπροσώπησης της τοπικής κουλτούρας.
Η ΣΥΝΔΥΑΣΤΙΚΗ ανάλυση των δύο θεωριών αποκαλύπτει δύο τύπους κινδύνου στη διαχείριση της παράδοσης:
- Τοπικές κοινότητες που στηρίζονται στη βραχυχρόνια τουριστική επιτυχία, χωρίς να αναπτύσσουν θεσμικές δομές προστασίας.
- Θεσμικοί φορείς που αγνοούν περιπτώσεις κατάχρησης της παράδοσης, αποτυγχάνοντας να δουν το σύστημα που γεννά αναξιόπιστες αναπαραστάσεις της πολιτισμικής κληρονομιάς.
Η ΑΝΑΓΚΗ για θεσμική προστασία της πολιτιστικής δημιουργίας αποδεικνύεται ισχυρή στη Σύμβαση της UNESCO για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, που αναγνωρίζει την παράδοση ως ζωντανό και συμμετοχικό στοιχείο.
Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ οικονομία του 21ου αιώνα προάγει νέες μορφές αξιοποίησης της παράδοσης, θέτοντας πολύπλοκα ερωτήματα για την ανθεκτικότητα, την αυθεντικότητα και τη βιωσιμότητα της λαϊκής τέχνης.
Αυτές οι δύο φαινομενικά “αστείες” θεωρίες δεν κινδυνολογούν, αλλά προσφέρουν εννοιολογικά εργαλεία για την κατανόηση των κινδύνων της εμπορευματοποίησης της παράδοσης, την προϋπόθεση θεσμικής επαγρύπνησης και την αναγνώριση της παράδοσης ως συλλογικού αγαθού.
Αυτές οι θεωρίες, όταν δουν μεταφορικά, φωτίζουν τις ανάγκες μακροχρόνιας στρατηγικής προστασίας της λαϊκής τέχνης από την υπερεκμετάλλευση, παρέχοντας προειδοποιήσεις και εναύσματα επαναστοχασμού για τον ρόλο της λαϊκής τέχνης στην πολιτιστική οικονομία.
Δεν αρκεί η αναπαραγωγή του “παραδοσιακού”. Απαιτείται η συμμετοχή της κοινότητας και η αναγνώριση της παράδοσης ως συλλογικού αγαθού. Η αξία αυτών των θεωριών έγκειται όχι στην προβλεπτικότητα, αλλά στο θετικό τους συμβολισμό, καθιστώντας τις ιδιαίτερα χρήσιμες στην πολιτισμική ανάλυση.
