Για τον ισχυρότερο άνδρα του πλανήτη, τον Ντόναλντ Τραμπ, ο δρόμος προς μια νέα «χρυσή εποχή» περνά μέσα από μεγάλα, όμορφα εμπόδια που φυλακίζουν τα ξένα προϊόντα και τους επισκέπτες.
Ωστόσο, η ιστορία δείχνει ότι οι πραγματικές μεγαλειώδεις αυτοκρατορίες και εποχές δημιουργήθηκαν μέσω ανοιγμάτων και όχι κλειδώματος.
Αυτό υποστηρίζει ο σουηδός ιστορικός Johan Norberg στο νέο του βιβλίο Peak Human, το οποίο αναδεικνύει ο Economist. Το έργο εξετάζει τις χρυσές εποχές μέσα στους αιώνες – από την αρχαία Αθήνα έως την Αγγλοσφαίρα και το χαλιφάτο των Αββασιδών.
Το κοινό στοιχείο; Οι κοινωνίες που διαπρέπουν είναι αυτές που είναι πιο ανοιχτές – στο εμπόριο, στους ξένους και στις ιδέες που αμφισβητούν την εξουσία. Όποτε κλείνονταν, χάνουν και την αίγλη τους.
Η περίπτωση της δυναστείας Σονγκ
Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα είναι η δυναστεία των Σονγκ στην Κίνα (960–1279 μ.Χ.). Οι αυτοκράτορες της Σονγκ προτιμούσαν τον κανόνα του νόμου αντί για αυθαίρετες αποφάσεις. Καθόρισαν εξετάσεις αξιοκρατίας για τη δημόσια διοίκηση. Ο πρώτος αυτοκράτορας ξεκίνησε μια ριζική μεταρρύθμιση: σταμάτησε την εκτέλεση αντίθετων αξιωματούχων.
Οι αγρότες απέκτησαν δικαιώματα ιδιοκτησίας και ελευθερίας μετακίνησης, κάτι που εξέτεινε την αγροτική παραγωγή και ώθησε τη δημιουργία γιγαντιαίων πόλεων. Στον 12ο αιώνα, η πρωτεύουσα Καϊφένγκ είχε 65 φορές τον πληθυσμό του Λονδίνου.
Η εσωτερική ναυσιπλοΐα ενίσχυσε το εμπόριο, ενώ η διεθνής εμπορική δραστηριότητα εκτοξεύτηκε. Οι έμποροι δημιούργησαν χαρτονόμισμα έξι αιώνες πριν από τους Ευρωπαίους – το οποίο υιοθέτησε το κράτος, καταργώντας τα χάλκινα νομίσματα.
Ασύλληπτη ανταλλαγή ιδεών
«Οι ασφυκτικά γεμάτες πόλεις γίνονται σκηνικό για μια ασύλληπτη ανταλλαγή ιδεών, προϊόντων και υπηρεσιών», σημειώνει ο Norberg. Τεχνίτες ανακαλύπτουν νέες βιομηχανικές διαδικασίες, όπως η χρήση άνθρακα για τη μεταλλουργία. Η εφεύρεση κινητών τυπογραφικών στοιχείων επιτρέπει τη μαζική εκτύπωση φτηνών βιβλίων – τόσο φτηνών που ένας φιλόσοφος ανησυχεί ότι οι άνθρωποι θα σταματήσουν να αποστηθίζουν κλασικά έργα.
Μέχρι το 1200, η Κίνα της Σονγκ είχε την πλουσιότερη οικονομία του κόσμου, εμπορικό στόλο έτοιμο να ανακαλύψει τον κόσμο και μια κουλτούρα τεχνολογικής περιέργειας που θα μπορούσε να είχε προκαλέσει τη Βιομηχανική Επανάσταση αιώνες νωρίτερα από την Ευρώπη.
Η πτώση των Μινγκ
Μέχρι που φτάνουν οι Μογγόλοι. Ενώ η εικόνα του Τζένγκις Χαν και των επιδρομών του είναι γνωστή, η μογγολική δυναστεία φρόντισε να διατηρήσει τα τεχνολογικά επιτεύγματα των προκατόχων της, αν και με περιορισμένα βήματα μπροστά. Η πραγματική εσωστρέφεια ξεκινά με τους αυτοκράτορες της δυναστείας των Μινγκ το 1368.
Η ελεύθερη μετακίνηση καταργείται, η ελεύθερη εργασία αντικαθίσταται από καταναγκαστική, το εξωτερικό εμπόριο τιμωρείται με θάνατο και η ναυπήγηση πλοίων απαγορεύεται. Ένας αυτοκράτορας, νοσταλγώντας την «καλή παλιά εποχή», επαναφέρει καταστάσεις 500 χρόνια πίσω.
Όσοι άνδρες συλλαμβάνονται με «λάθος» εξωτερική εμφάνιση υφίστανται δραστικές τιμωρίες – ακόμη και οι κουρείς τους. Λόγω αυτής της αντιδραστικής πολιτικής, τα εισοδήματα στην Κίνα μειώνονται στο μισό μεταξύ 1080 και 1400. Η χώρα αποκαθιστά τη δύναμή της μόλις ανοίξει και πάλι στον κόσμο, τον 20ό αιώνα.
Η οικονομικά φιλελεύθερη Αθήνα
Ορισμένες από τις χρυσές εποχές που περιγράφονται από τον Norberg είναι ήδη γνωστές, αλλά προσφέρει νέες λεπτομέρειες και εντατικές επιχειρηματολογίες. Η αρχαία Αθήνα δεν ήταν μόνο το λίκνο της δημοκρατίας – ήταν, για την εποχή της, εξαιρετικά φιλελεύθερη, με δασμούς στο 2%.
Οι ξένοι ήταν καλοδεχούμενοι: ένας πρώην δούλος από τη Συρία έγινε ένας από τους πλουσιότερους άνδρες της πόλης. Με βάση τον δείκτη του Fraser Institute, οι αρχαίοι Αθηναίοι απολάμβαναν περισσότερη οικονομική ελευθερία από οποιοδήποτε σύγχρονο κράτος – λίγο πιο πάνω από το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη. (Αυτή η ελευθερία δεν ίσχυε για γυναίκες ή δούλους – περιορισμός κοινός σε όλες τις «χρυσές εποχές» προ του 20ού αιώνα.)
Η Ρώμη της γνώσης
Η Ρώμη παίρνει τη δύναμή της δημιουργώντας συμμαχίες και παρέχοντας υπηκοότητα στους κατακτημένους λαούς. Διδάσκεται με πάθος από τους υποτελείς της – Έλληνες δούλοι μαθαίνουν στα ρωμαϊκά παιδιά λογική, φιλοσοφία και θέατρο. Στην ακμή της, η Ρώμη διοικείται με ενιαίο νομικό σύστημα, οι αγορές είναι σχετικά ελεύθερες και 400.000 χιλιόμετρα δρόμων μεταφέρουν αγαθά από το πλοίο στη βίλα. Όπως είπε με θαυμασμό ένας Έλληνας ρήτορας: «Για να δεις τα προϊόντα του κόσμου, είτε παιρνείς τον κόσμο είτε πηγαίνεις στη Ρώμη.»
Ο αυτοκράτορας Αύγουστος εισάγει ενιαίο κεφαλικό φόρο και έναν ηπιότερο φόρο περιουσίας, με κανένα φόρο στα επιπλέον εισοδήματα από εργασία και καινοτομία. Δεν είναι περίεργο που η Ρώμη του Αυγούστου εξασφάλισε πλούτο αντίστοιχο με αυτόν της Βρετανίας και της Γαλλίας 1.500 χρόνια αργότερα.
Αιτίες παρακμής
Ο Μάικ Τζόνσον, πρόεδρος της Βουλής των Αντιπροσώπων των ΗΠΑ, εκφράζει την άποψη ότι η Ρώμη κατέρρευσε λόγω «ανεξέλεγκτης ομοφυλοφιλικής συμπεριφοράς». Όμως, ο Norberg προσφέρει μια πιο πειστική ανάλυση. Οι κακές συγκυρίες – επιδημίες και επιδρομές – επιδεινώθηκαν από κακά πολιτικά μέτρα. Οι αυτοκράτορες, ελλείψει χρημάτων, αποδυναμώνουν το νόμισμα μειώνοντας την περιεκτικότητα σε ασήμι. Ακολουθεί ανεξέλεγκτος πληθωρισμός. Επιβάλλονται περιορισμοί σε όλα, «από τα σανδάλια έως τα λιοντάρια». Το εμπόριο καταρρέει.
Η πνευματική ελευθερία αντικαθίσταται από το δόγμα. Πρώτα διώκονται οι Χριστιανοί, έπειτα οι ίδιοι διώκουν. Τελικά, η Ρώμη αδυνατεί να αντέξει τις επιθέσεις των βαρβάρων. Κάποιοι αναθεωρητές ισχυρίζονται ότι ο Μεσαίωνας δεν ήταν τόσο σκοτεινός – όμως αρχαιολογικά ευρήματα, όπως η κατακόρυφη μείωση ναυαγίων εμπορικών πλοίων, δείχνουν ότι έχουμε μια «μεγαλύτερη κοινωνική οπισθοδρόμηση στην ιστορία».
Μύθοι
Ο Norberg αποδομεί πολλούς κοινούς μύθους, σύμφωνα με τον Economist. Οι υποστηρικτές του ISIS επικαλούνται το χαλιφάτο των Αββασιδών, αλλά θα αποστρέφονταν την ανεκτικότητα του. Η ιταλική Αναγέννηση, που εθνικιστές όπως ο Βίκτορ Όρμπαν επικαλούνται ως απόδειξη ευρωπαϊκής και χριστιανικής υπεροχής, αρχίζει ως επανάσταση κατά της χριστιανικής ορθοδοξίας και μίμηση των παγανιστικών πολιτισμών.
Ακολουθούμενες από δραματικές περιγραφές του Μπλέικ και του Ντίκενς, η Βιομηχανική Επανάσταση στη Βρετανία δεν ήταν κόλαση για τους εργάτες – σύμφωνα με ημερολόγια της εποχής, η μόνη ομάδα που παραπονιόταν συνεχώς ήταν οι ποιητές και οι συγγραφείς.
Το σήμερα
Μπορεί να υπάρξει πιο επίκαιρο ιστορικό βιβλίο; Από όλες τις χρυσές εποχές, αυτή που ζούμε είναι η μεγαλύτερη. Από τα 10.000 χρόνια προόδου στην ανθρώπινη ευημερία, το 50% έχει επιτευχθεί μετά το 1990. Η παγκοσμιοποίηση εκτοξεύτηκε μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Σήμερα, ωστόσο, υποχωρεί ραγδαία: ένας νέος εμπορικός πόλεμος προβάλλει στον ορίζοντα, ενώ όλο και περισσότερες χώρες περιορίζουν την ελεύθερη σκέψη.
Όλες οι προηγούμενες χρυσές εποχές τελείωσαν όπως η Ρώμη: με συνδυασμό κακών συγκυριών και κακής ηγεσίας. Πολλές ευημερούσες κοινωνίες απομονώθηκαν ή βίωσαν μια «στιγμή του Σωκράτη», όταν φιμώθηκαν οι πιο λογικές φωνές τους.
Ο Norberg δεν αναφέρει τον Ντόναλντ Τραμπ – το βιβλίο γράφτηκε πριν την επανεκλογή του. Ο Αμερικανός πρόεδρος πιθανότατα δεν θα το διαβάσει. Αλλά οι υπόλοιποι πρέπει, σύμφωνα με τον Economist. Όπως λέει ο Norberg: «Η αποτυχία δεν είναι μοίρα, αλλά επιλογή».
