Μία πρόσφατη έρευνα εξετάζει τη μετατροπή ενός τάφου της εποχής του Δεύτερου Ναού σε χώρο λατρείας κατά τις περιόδους 5ου έως 9ου αιώνα μ.Χ., με την προσθήκη αψίδας, βωμού και πολυγλωσσικών γκράφιτι.
Ένα νέο άρθρο στο περιοδικό ‘Atiqot 117’ από τους Nir-Shimshon Paran και Vladik Lifshits παρουσιάζει δεκαετίες μελέτης στο Σπήλαιο της Σαλώμης κοντά στην Αμαζία, τεκμηριώνοντας τη χρήση του ως χριστιανικού προσκυνήματος από τη Βυζαντινή περίοδο έως την εποχή των Αββασιδών.
Οι συγγραφείς αναφέρουν πώς μια παλαιότερη εβραϊκή ταφική κατασκευή, λαξευμένη στα τέλη του πρώτου αιώνα π.Χ., τροποποιήθηκε κατά την περίοδο 5ου-9ου αιώνα μ.Χ. τόσο δομικά όσο και λατρευτικά.
Η αρχιτεκτονική του παρεκκλησίου
Στο εσωτερικό του σπηλαίου, η ανατολική είσοδος του ταφικού θαλάμου διευρύνθηκε και προστέθηκε μία αψίδα. Ο πίσω θάλαμος μετατράπηκε σε παρεκκλήσι, με μια ημικυκλική αψίδα στον ανατολικό τοίχο και έναν λαξευτό πέτρινο βωμό που παρέμεινε στη θέση του.
Ένας διαχωριστικός τοίχος με κεντρική είσοδο και δύο λαξευμένους κίονες χώριζε αυτή την αψίδα από την αίθουσα εισόδου. Ένα επιπλέον τετράγωνο δωμάτιο βόρεια του παρεκκλησίου απέκτησε μικρότερη αψίδα και ένα ράφι με υπολείμματα καπνισμένων λυχναριών, υποδεικνύοντας διαρκή φωτισμό κατά τη διάρκεια των τελετών.
Ακριβώς μπροστά από την περιοχή του βωμού, έχει διαμορφωθεί μια ορθογώνια κοιλότητα στο δάπεδο, με διαστάσεις ενός επί δύο μέτρων. Ο Kloner (1990) είχε προτείνει ότι αυτή περιείχε ένα δοχείο με λείψανα.
Η χριστιανική περίοδος παρήγαγε σημαντική ποσότητα κεραμικών, με προηγούμενες ανασκαφές να ανακαλύπτουν αρκετά βυζαντινά λυχνάρια τύπου «σανδάλι». Οι πρόσφατες έρευνες προσέφεραν δεκάδες ακέραια λυχνάρια και θραύσματα από εκατοντάδες άλλα, κυρίως χρονολογούμενα σε στρώματα της εποχής των Αββασιδών. Παρόμοια ευρήματα έχουν εντοπιστεί και στην αίθρια αυλή, όπου υπάρχουν ακεραιότητα αγγεία σε στρώματα μετά τον 5ο αιώνα.
Οι συγγραφείς επισημαίνουν ότι η πυκνή συγκέντρωση λύχνων, συμπίπτει με γνωστές αγροτικές στάσεις προσκυνητών στη Σαφηλά, υποστηρίζοντας την ύπαρξη δραστηριότητας στο σπήλαιο έως τον 9ο αιώνα.
Πολυγλωσσικά κείμενα στους τοίχους
Οι Paran και Lifshits κατέγραψαν πάνω από είκοσι επιγραφές, χαραγμένες ή ζωγραφισμένες, στους μαλακούς ασβεστολιθικούς τοίχους του συγκροτήματος. Οι ελληνικές, συριακές και αραβικές επιγραφές αναχρονίζονται στην ίδια χρονολογική φάση, η οποία αντιστοιχεί στη μετάβαση από την Βυζαντινή περίοδο στην εποχή των Αββασιδών.
Δύο ελληνικές επιγραφές επισημαίνουν την αφιέρωση του χώρου στην Αγία Σαλώμη, που διατηρείται μέχρι σήμερα για αυτόν τον αρχαιολογικό τόπο.
Η παλαιογραφική ανάλυση των ελληνικών γραμμάτων υποδεικνύει μορφές που χρονολογούνται από τον 6ο αιώνα και μετά, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τα στρωματογραφικά δεδομένα για τη φάση ανέγερσης του παρεκκλησίου.
Η μορφή της Αγίας Σαλώμης αναδύεται μέσα από ένα πλέγμα αφηγηματικών και υλικών παραδόσεων, χωρίς σαφή ιστορική ταυτοποίηση. Το ίδιο το όνομα λειτουργεί ως σημαίνων που προσκολλάται σε ποικίλες έννοιες: από τη Σαλώμη του Πρωτευαγγελίου του Ιακώβου —μία μαία της θείας γέννησης— έως τη γυναίκα-μάρτυρα στα Ευαγγέλια του Πάθους.
Η πρόταση των Paran και Lifshits προσφέρει μία νέα διάσταση ερμηνείας, μετατοπίζοντας την προέλευση της αγιοσύνης από το κείμενο στα υλικά ευρήματα: μια οστεοθήκη με την επιγραφή “Σαλώμη” ενδέχεται να αποτέλεσε το κρίσιμο στοιχείο της τοπικής αγιολογικής ταύτισης.
Το σπήλαιο, ως ήδη ιερός χώρος και ταφικός τόπος, προσέφερε το υλικό υπόβαθρο για την ανάπτυξη της ερμηνείας ως προσκυνήματος—μια περίπτωση όπου η αρχαιολογία γεννά την αγιότητα και η ιστορική μνήμη συγχωνεύεται με τη θρησκευτική επινόηση.
Μωσαϊκά της αυλής και πρόσβαση
Η χριστιανική πρακτική δεν περιορίστηκε στους υπόγειους θαλάμους. Ένα μωσαϊκό δάπεδο στρώθηκε πάνω σε τμήμα του πάγκου της αυλής, ενώ η τροχιά του στρογγυλού λίθινου φραγμού στην είσοδο του σπηλαίου χαμηλώθηκε, διευκολύνοντας την πρόσβαση.
Σκαλοπάτια που οδηγούσαν σε έναν κρυφό διάδρομο πίσω από τον φραγμό—αρχικά σχεδιασμένο για την ασφάλεια του τάφου—αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια σημαντικών επεμβάσεων στο δάπεδο του προθαλάμου στην ίδια φάση.
Αυτές οι αλλαγές μαρτυρούν ότι τα αμυντικά στοιχεία της κτήσης έχασαν την ύπαρξή τους μόλις ο τάφος μετατράπηκε σε δημόσιο χώρο λατρείας.
Σύνδεση με έναν προηγούμενο ταφικό χώρο
Ενώ οι συγγραφείς επικεντρώνονται στη χριστιανική κατοίκηση, εντάσσουν το παρεκκλήσι μέσα σε ένα προϋπάρχον ταφικό συγκρότημα της περιόδου του Δεύτερου Ναού, που περιλάμβανε μια αυλή μήκους δεκαπέντε μέτρων, έναν θολωτό προθάλαμο υποστηριζόμενο από έξι πέτρινους κίονες και έναν κυλιόμενο λίθινο φραγμό.
Χαρακτηρίζουν την αυλή ως «μία από τις πιο περίτεχνες» της εποχής και σημειώνουν ότι ελάχιστα ευρήματα από την ιουδαϊκή περίοδο διασώθηκαν από τη μεταγενέστερη χρήση.
Η μετατροπή αυτή αποτελεί σαφή περίπτωση μελέτης για το πώς τα πρώιμα μνημειακά ιουδαϊκά ταφικά μνημεία προσαρμοζόντουσαν στη χριστιανική λατρεία χωρίς σημαντικές αλλαγές στον κύριο αρχιτεκτονικό πυρήνα.
Οι Aran και Lifshits καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι το Σπήλαιο της Σαλώμης παραδειγματικά επιβεβαιώνει τη διαδικασία κατά την οποία αγροτικές κτήσεις της εποχής του Δεύτερου Ναού προσελκύουν χριστιανικό ενδιαφέρον, τροποποιούνται με μικρές παρεμβάσεις στη λιθοδομή και αποτελούν περιφερειακά προσκυνήματα, με λύχνους και επιγραφές που θυμίζουν γκράφιτι από επισκέπτες.
Οι επιγραφές σε τρεις γλώσσες, η αψίδα και ο βωμός, ειδικά διαμορφωμένα για αυτόν το σκοπό, καθώς και η συγκέντρωση αποσπασμάτων λυχναριών της εποχής των Αββασιδών, επιβεβαιώνουν μια μακρά περίοδο λατρείας που ξεπέρασε τη βυζαντινή κυριαρχία.
Η καταγραφή τους προσφέρει ένα αξιόπιστα χρονολογημένο παράδειγμα της προσκυνηματικής πρακτικής στη Σαφηλά της Ιουδαίας και παρέχει λεπτομέρειες για την κατανομή των τοποθεσιών που τιμούν γυναικείες μορφές της Καινής Διαθήκης, εμπλουτίζοντας το αρχαιολογικό αρχείο της χριστιανικής παρουσίας στην νότια ορεινή περιοχή.
