Στη βιβλιοθήκη της Ζυρίχης, 22 δακτυλογραφημένες σελίδες, γραμμένες στα γερμανικά το 1941, αποκαλύπτουν πιθανώς τα μυστικά ενός από τους πιο αρχαίους τύπους ελληνικής γίδας: την ουλόκερη αίγα.
Μέχρι το 2010, όταν η ερευνητική ομάδα του Ευρωπαϊκού SAVE Foundation ζήτησε ένα αντίγραφο της μελέτης που είχε καταρτίσει ο καθηγητής του ΑΠΘ Ι.Ν. Δημητριάδης τη δεκαετία του ’30, σχεδόν κανείς δεν είχε υπόψη του την ύπαρξη αυτής της μελέτης.
Προτού αυτό συμβεί, ο ερευνητής του Δικτύου «Αμάλθεια», Βασίλης Λέκκας, ανακάλυψε μια αναφορά από άλλη μελέτη και ενημέρωσε τους Ευρωπαίους συνεργάτες της SAVE Foundation να σπεύσουν στη Ζυρίχη για να αποκτήσουν την έρευνα, αποκτώντας έτσι η οργάνωση (και η χώρα) την πρώτη (προπολεμική) ολοκληρωμένη μελέτη για τα αυθεντικά χαρακτηριστικά ενός αυτόχθονα είδους.
«Η μελέτη του Δημητριάδη μας επέτρεψε να αναγνωρίσουμε ποια ήταν τα γνήσια υποκείμενα της ουλόκερης αίγας και ποια είχαν υποστεί γενετικές αλλαγές, αξιοποιώντας τα υπολείμματα των κοπαδιών που εξετάζαμε. Πρόκειται για μια λεπτομερή ζωοτεχνική μελέτη, πολύτιμη τόσο για την εκτροφή όσο και για τη γνώση των κατάλληλων συνθηκών διαχείρισης αυτών των αιγών», δήλωσε ο κ. Λέκκας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Γιατί τόσος θόρυβος για μια κατσίκα;
Η γίδα αυτή, όπως και κάθε αυτοχθόνες είδος, διαθέτει μοναδικά χαρακτηριστικά», επισημαίνει ο καθηγητής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, δρ Ιωσήφ Μπιζέλης, αναγνωρίζοντας την αξία των αυτόχθονων φυλών της Ελλάδας στο βιβλίο που έχει εκδώσει (2021) η Αμάλθεια, με τίτλο «Ελληνικές Φυλές Ζώων – Ένας Κρυμμένος Θησαυρός».
Ο δρ Ιωσήφ Μπιζέλης επισημαίνει ότι οι αυτόχθονες φυλές στην Ελλάδα είναι:
- ανθεκτικές σε αντίξοες συνθήκες,
- ικανές να αξιοποιούν φτωχές και άγονες εκτάσεις,
- ανθεκτικές στα νοσήματα και τις παρασιτώσεις,
- ικανές να επιβιώνουν με περιορισμένη τροφή και νερό,
- εύκολες στη διαχείριση και παραγωγικές σε προϊόντα, κυρίως γάλα και κρέας με ειδικά ποιοτικά χαρακτηριστικά.
Το κρέας και το γάλα θεωρούνται τα δύο πιο σημαντικά ποιοτικά χαρακτηριστικά της ουλόκερης αίγας σε σύγκριση με τις εισαγόμενες γαλακτοπαραγωγικές γίδες. Η υψηλή διατροφική αξία και η ανθεκτικότητα της ουλόκερης αίγας και άλλων αυτόχthonων ειδών γίνονται πολύτιμα πλεονεκτήματα εξαιτίας των επερχόμενων επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, που αναμένονται να επηρεάσουν την ελληνική γεωργία και κτηνοτροφία.
Η ουλόκερη αίγα βρίσκεται ήδη στην κορυφή μιας μη επίσημης λίστας διάσωσης και διατήρησης των αυτόχθονων φυλών (προβάτων, βοοειδών, ιπποειδών, χοίρων, αιγών, σκύλων κ.λπ.). Θεωρείται η πιο χαρακτηριστική εγχώρια γίδα που απειλείται με εξαφάνιση και ακολουθεί μια πορεία που ήδη έχει πλήξει άλλες φυλές αγροτικών ζώων. Στις 2-3 περιοχές της Στερεάς Ελλάδας όπου εκτρέφεται, παρά τις σημαντικές προσπάθειες των κτηνοτρόφων, ο αριθμός της φθίνει και έτσι περιλαμβάνεται στη λίστα με τα πιο απειλούμενα ευρωπαϊκά κτηνοτροφικά ζώα.
Η μορφή των κεράτων της την καθιστά «ιδιαίτερο τύπο της εγχώριας αίγας», ενώ η ιστορία της την ενώνει με το παρελθόν της χώρας. Το σχήμα των κεράτων, οι ιδιαιτερότητές της και η σύνδεσή της με την ελληνική μυθολογία, εμπνεύσαν τους ιδρυτές της Αμάλθειας, και η εικόνα της κοσμεί σήμερα το λογότυπο της οργάνωσης, ενώ στο βιβλίο για τις αυτόχθονες φυλές καταλαμβάνει ξεχωριστή θέση.
Η μη κυβερνητική, μη κερδοσκοπική οργάνωση Δίκτυο «Αμάλθεια», ιδρυθείσα το 2006, αποσκοπεί στη διάσωση, προστασία και προώθηση όλων των αυτόχθονων αγροτικών ζώων. Το όνομά της προέρχεται από την Αμάλθεια της ελληνικής μυθολογίας, την τροφό του Δία. Στην ελληνική μυθολογία, ο Δίας μεγάλωσε στο Ιδαίο Άντρο με το γάλα της αίγας Αμάλθειας, το οποίο έδωσαν οι Νύμφες μέσα από το κέρατό της, το διάσημο «Κέρας της Αμάλθειας». Στην κλασική αρχαιότητα, το Κέρας της Αμάλθειας έγινε σύμβολο αφθονίας, που πρόσφερε φυσικά προϊόντα (φρούτα, λουλούδια, σιτηρά και ξηρούς καρπούς) και άλλα αγαθά (νομίσματα, πολύτιμους λίθους, κοσμήματα, σύμβολα διοικητικής εξουσίας).
Η Αμάλθεια, η ουλόκερος αίγα, η αρχαία Ελλάδα και οι αποικίες στη Νότια Ιταλία και την Ισπανία
Η ουλόκερη αίγα «ταυτίζεται» με την ελληνική μυθολογία και την αρχαία Ελλάδα, καθώς το όνομά της προέρχεται από τα αρχαία ελληνικά, όπου «ούλος» σημαίνει συστρεφόμενος, γυριστός, περιελισσόμενος, όρος που εισήγαγε ο Ι.Ν. Δημητριάδης.
Επιπλέον, ο κ. Λέκκας αποκαλύπτει και έναν ακόμα λόγο για τη σύνδεση της ουλόκερης με την αρχαία Ελλάδα: «Στη Νότια Ιταλία υπάρχει μια φυλή που μοιράζεται κοινά χαρακτηριστικά, και οι Ιταλοί πιστεύουν ότι προέρχεται από φυλές που έφτασαν εκεί μέσω των αποικιών της Μεγάλης Ελλάδας. Επίσης, στην Ισπανία έχει εντοπιστεί πληθυσμός νότια της Βαρκελώνης, σε πρώην ελληνική αποικία (Εμπόριο), και υποψιάζονται ότι σχετίζεται με την ουλόκερο». Το σχήμα των κεράτων της παρουσιάζει εξάλλου μεγάλη παραλλακτικότητα: είτε γυρτά προς τα έξω είτε ελικοειδή προς τα πάνω ή με σχήμα στεφανιού που στριφογυρίζει μπροστά από το κεφάλι.
Στο παρελθόν, τα μεγαλύτερα ποσοστά ουλόκερων καταγράφηκαν σε περιοχές όπως η Βοιωτία και η Φθιώτιδα. Σύμφωνα με τον καθηγητή Ι.Ν. Δημητριάδη, αιγές από αυτή τη σειρά υπήρχαν στη Μονή Σαγματά κοντά στη Θήβα, από όπου εξαπλώθηκαν στις γύρω περιοχές στις αρχές του 20ού αιώνα.
Σήμερα, ο αριθμός των ουλόκερων αιγών έχει μειωθεί δραματικά, με τον συνολικό πληθυσμό να υπολογίζεται περί τα 200 άτομα. Ο μεγαλύτερος αριθμός τους βόσκει στην περιοχή της Βοιωτίας και Φθιώτιδας, γνωστή για την πλούσια βιοποικιλότητα και την καθαρότητά της. Σύμφωνα με στοιχεία που δόθηκαν στο ΑΠΕ-ΜΠΕ από τον κ. Λέκκα, το μεγαλύτερο κοπάδι αριθμεί 100 θηλυκές και 30 αρσενικά, ενώ υπάρχουν και άλλα δύο μικρότερα κοπάδια των 30 και 20 ζώων αντίστοιχα. Οι ερευνητές εκτιμούν ότι για τη διατήρηση της φυλής απαιτείται πληθυσμός τουλάχιστον 2000 ατόμων.
Προσπάθειες αναπαραγωγής της ουλόκερης σε άλλες περιοχές της χώρας, όπως η Αιτωλοακαρνανία και η Πελοπόννησος, δεν απέδωσαν, παρά την υποστήριξη από οργανώσεις.
«Πρόκειται για ένα ζώο γεμάτο μυστήριο, περιπέτειες και προκλήσεις. Τραβάει την προσοχή, πολλοί το επιθυμούν, αλλά δεν γνωρίζουν πώς να το εκτρέψουν. Τα πανεπιστήμια δεν επιδεικνύουν την απαραίτητη ενδιαφέρον και ούτε η πολιτεία, ενώ μόνο κάποιοι ιδιώτες επιχειρούν να το διατηρήσουν», ανέφερε ο κ. Λέκκας. Η μέχρι τώρα εμπειρία δείχνει ότι οι κτηνοτρόφοι επιτυγχάνουν καλύτερα ατομικά, με δικά τους έξοδα και όσο πιο κοντά γίνεται στο αρχικό κοπάδι, παρά αν τους δοθούν ζώα με άγνωστο έλεγχο», προσθέτει.
Ανάλογη περίπτωση είναι μια φυλή βοοειδών που ανακαλύφθηκε στο Καστελλόριζο. Ομάδα Ιταλών ήταν οι πρώτοι που την παρατήρησαν. Η Αμάλθεια ανακάλυψε ότι πρόκειται για μια σπάνια ελληνική φυλή και, πριν χρόνια, άρχισε μια διαδικασία μεταφοράς σε εγκαταστάσεις ενδιαφερόμενου κτηνοτρόφου στη Σαλαμίνα, η οποία δεν ευοδώθηκε. Ωστόσο, μια ομάδα νέων κτηνοτρόφων από τη Ρόδο επισκέφτηκε το νησί και αγόρασε τα ζώα, δημιουργώντας ένα πρόγραμμα εκτροφής με δύο μικρούς πυρήνες πέντε ζώων ο καθένας, καταφέρνοντας και τη συμβουλευτική υποστήριξη της οργάνωσης.
«Η μελέτη για την ουλόκερη αίγα και τη διαφύλαξη του αυτόχθονου γενετικού υλικού της χώρας κρίνεται επείγουσα, δήλωσε η Αμάλθεια, καθώς η ταχεία μείωση των ντόπιων αιγών και η συνεχώς αυξανόμενη εισαγωγή ξένου γενετικού υλικού είναι ανησυχητικές. Η μεγάλη φαινοτυπική και γενετική παραλλακτικότητα στις αυτόχθονες αίγες δεν έχει μελετηθεί συστηματικά και η σχετική βιβλιογραφία είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Σήμερα όμως υπάρχουν σύγχρονες μέθοδοι όπως αναλύσεις DNA που μπορούν να βοηθήσουν στη χαρακτηρισμό τοπικών πληθυσμών ως φυλών με στόχο τη διατήρηση και αξιοποίηση για την παραγωγή προϊόντων…»
Αυτόχθονες φυλές αγροτικών ζώων στην Ελλάδα, την Ευρώπη και διεθνώς
Παγκοσμίως, οι αυτόχθονες φυλές αγροτικών ζώων θεωρούνται ανεκτίμητη κληρονομιά που πρέπει να διασωθεί, να διατηρηθεί και να αξιοποιηθεί για την εγχώρια παραγωγή, την αγροτική οικονομία και τη διατροφή. Στην τελευταία εκτενή έκθεση για την παγκόσμια κατάσταση των ζωικών γενετικών πόρων για την κτηνοτροφία, ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) αναγνωρίζει 5.584 διαφορετικές φυλές θηλαστικών αγροτικών ζώων στον κόσμο, εκ των οποίων οι 2.572 προέρχονται από την Ευρώπη.
Σύμφωνα με στοιχεία της «Αμάλθειας», λίγες είναι οι διεθνείς βελτιωμένες φυλές που κυριαρχούν σε όλες τις χώρες, ενώ οι πληθυσμοί αυτόχθονων φυλών μειώνονται δραματικά. Παγκοσμίως, το 7% των καταγεγραμμένων φυλών έχει ήδη εξαφανιστεί, το 75% βρίσκεται σε άγνωστη κατάσταση ή σε κίνδυνο εξαφάνισης και μόνο το 18% δεν είναι απειλούμενο.
Στην Ελλάδα, σύμφωνα με μελέτη του ιππολόγου C-CCD Νικ. Κωστάρα και του καθηγητή Ιωσήφ Μπιζέλη, από τις 9 φυλές βοοειδών που υπήρχαν πριν από 50-60 χρόνια, μόνο δύο είναι σε φυσιολογική κατάσταση (βούβαλος, βραχυκερατική), 2 σε επισφαλή κατάσταση ή σε κίνδυνο εξαφάνισης (Κατερίνης-Συκιάς), μία είναι σε κρίσιμη κατάσταση (Κέας), ενώ 4 θεωρούνται οριστικά εξαφανισμένες (Τήνου, Άνδρου, Χίου, Κέρκυρας). Από τους πληθυσμούς βοοειδών, ένας είναι σε κίνδυνο εξαφάνισης (Ροδόπης) ενώ 5 είναι σε κρίσιμη κατάσταση (Πρεσπών, ορεινής Κρήτης, Νισύρου, Αγαθονησίου, Καστελόριζου).
Στα ιπποειδή, από τις 8 ελληνικές φυλές, μία είναι σε ευαίσθητη κατάσταση (Πίνδου), μία σε κίνδυνο εξαφάνισης (Σκύρου, Ανδραβίδας, Μεσσαράς, Ρόδου), και δύο είναι σε άγνωστη κατάσταση (Θεσσαλίας, ελληνικός όνος).
Στα πρόβατα, από τις τουλάχιστον 40 φυλές που αναφέρονται κατά τον 20ο αιώνα, 14 βρίσκονται σε κανονική κατάσταση, 5 σε ευαίσθητη, μία σε κίνδυνο, 3 σε επισφαλή, μία σε κίνδυνο εξαφάνισης, 5 σε κρίσιμη κατάσταση, και 5 σε άγνωστη κατάσταση. Άλλες 9 θεωρούνται οριστικά εξαφανισμένες.
Στις γίδες, η εγχώρια ελληνική αίγα με όλες τις παραλλαγές της μειώνεται ραγδαία και έχει υποστεί σημαντικές ξένες επιδράσεις τις τελευταίες δεκαετίες. Σε κανονική κατάσταση βρίσκονται οι αίγες Σκοπέλου και Καρύστου. Σε κανονική κατάσταση βρίσκεται και ο εγχώριος (μαύρος) ελληνικός χοίρος. Σε ποσοστά, το 40% των εγχώριων φυλών είναι σε κανονική κατάσταση, το 60% είναι ευάλωτες και το 30% εξ αυτών σε κρίσιμη κατάσταση.
«Οι αυτόχθονες ελληνικές φυλές», καταλήγει ο κ. Μπιζέλης, «έχουν μεγάλη εθνική αξία ως μοναδικοί γενετικοί πόροι. Η απώλειά τους δεν είναι αναστρέψιμη. Έχουν επίσης σημαντική οικονομική αξία, καθώς από αυτές παράγονται ειδικά προϊόντα με προστεθέμενη αξία και έχουν ανεκτίμητη αξία ως πολιτιστική κληρονομιά του τόπου μας».
