Η ανακοίνωση είναι καταλυτική: η Creditanstalt αδυνατεί να δημοσιεύσει ισολογισμό. Στη Βιέννη, η ησυχία στα χρηματιστήρια είναι σχεδόν εκκωφαντική.
Στα γραφεία των τραπεζών, στα καφενεία της Ρινγκστράσε και στα διαμερίσματα της μεσοαστικής τάξης, τα βλέμματα αναπαύονται με φόβο. Είναι η μεγαλύτερη τράπεζα της Αυστρίας, και τώρα, ίσως, δεν θα υπάρχει πια. Η ημερομηνία είναι 11 Μαΐου 1931.
Η κατάρρευση ενός κράτους εν κράτει
Η πτώση προκαλεί σοκ. Η Creditanstalt ιδρύθηκε από τους Ρότσιλντ το 1855 και κυριαρχεί σε κάθε πτυχή της οικονομίας του αυστροουγγρικού κόσμου — από τη ζάχαρη της Βοημίας έως τα εργοστάσια αυτοκινήτων της Ουγγαρίας. Είναι υπερτράπεζα και κράτος εν κράτει, αλλά τώρα βρίσκεται σε κρίση.
Ο αρχικός πανικός επιδεινώνεται. Σε λίγες ημέρες, η αυστριακή λίρα καταρρέει. Οι πολίτες συνωστίζονται στα γκισέ. Τα μετρητά εξαφανίζονται, με τον δείκτη κυκλοφορίας χρήματος να εκτινάσσεται από 305 εκατομμύρια σε πάνω από 1 δισεκατομμύριο σε λιγότερο από είκοσι ημέρες. Ο φόβος κατακλύζει τη χώρα.
Η κυβέρνηση προσπαθεί να εγγυηθεί τις καταθέσεις, ανακοινώνοντας πακέτο διάσωσης 160 εκατομμυρίων σε συνεργασία με την Εθνική Τράπεζα και τους Ρότσιλντ του Άμστερνταμ. Δεν είναι αρκετό. Η Creditanstalt έχει λογιστικές ζημιές 140 εκατομμυρίων — το 85% του κεφαλαίου της. Σύντομα, οι συνολικές ζημιές θα φτάσουν τα 828 εκατομμύρια, με τα 600 εκατομμύρια να είναι καθαρά κόκκινα δάνεια.
Ο ήδη αποδυναμωμένος τραπεζικός τομέας, που έχει πληγεί από την υπερπληθωριστική κρίση του 1923 και τις αναγκαστικές συγχωνεύσεις, καταρρέει. Η κυβέρνηση δεν σώζει μόνο την τράπεζα, αλλά και την ψυχή του αυστριακού καπιταλισμού, οδηγώντας την τελικά στη χρεοκοπία.
Η Ευρώπη παρακολουθεί με ανησυχία.
Ιούνιος 1931: Η φωτιά πλησιάζει τη Γερμανία
Στο Βερολίνο, η Danat-Bank υποκύπτει. Ένας οικονομικός έλεγχος αποκαλύπτει υπέρμετρο δάνειο 48 εκατομμυρίων μάρκων προς την Nordwolle — ποσό που αντιστοιχεί στο 40% των ιδίων κεφαλαίων της. Στις 4 Ιουλίου, η τράπεζα εξαντλεί τα διαθέσιμα της και καταρρέει στις 13 Ιουλίου.
Ο Πρόεδρος της Reichsbank, Χανς Λούθερ, αντιλαμβάνεται το επερχόμενο χάος. Οι καταθέτες σχηματίζουν ουρές ενώ το κράτος ανακοινώνει τραπεζική αργία στις 14 και 15 Ιουλίου. Το χρηματιστήριο του Βερολίνου κλείνει και η Γερμανία εγκαταλείπει τον κανόνα του χρυσού, επιβάλλοντας ελέγχους κεφαλαίων.
Μέσα σε μία εβδομάδα, το σύστημα που είχε χτιστεί από τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης καταρρέει.
Η κρίση εξαπλώνεται στην Ευρώπη. Από τη Ρηνανία μέχρι την Πομερανία, οι τράπεζες κινδυνεύουν. Η Landesbank der Rheinprovinz πέφτει και η Schröder-Bank στη Βρέμη ακολουθεί. Η Reichsbank προσπαθεί να στήσει μηχανισμούς επείγουσας ρευστότητας, αλλά το νερό έχει ήδη μπει στο πλοίο.
Η Ευρώπη είναι πληγωμένη, με την Creditanstalt να καταγράφει τη μεγαλύτερη ζημιά.
Καλοκαίρι 1931: Το τέλος του κανόνα του χρυσού
Ο Χούβερ στις ΗΠΑ ανακοινώνει μορατόριο στις πολεμικές αποζημιώσεις. Η Βρετανία βλέπει τα αποθέματα χρυσού να φθίνουν — από 200 σε 5 εκατομμύρια λίρες. Στις 21 Σεπτεμβρίου, το Λονδίνο εγκαταλείπει τον κανόνα του χρυσού και, μέσα σε λίγους μήνες, τον ακολουθούν 25 χώρες.
Ο παγκόσμιος κανόνας του χρυσού, που ήταν η βάση του 19ου αιώνα, συντρίβεται.
Η παγκόσμια οικονομία εισέρχεται σε καθοδικό σπιράλ. Η Αυστρία επιβάλλει ελέγχους συναλλάγματος στις 9 Οκτωβρίου, με το νόμισμα να χάνει την αξιοπιστία του. Οι πολίτες ανταλλάσσουν λίρες σε δολάρια και γαλλικά φράγκα. Οι απώλειες στα αποθέματα φτάνουν τα 550 εκατομμύρια σε έξι μήνες, με την πτώση της Creditanstalt να λειτουργεί σαν μαύρη τρύπα που καταπίνει χρήματα, εμπιστοσύνη και κυβερνήσεις.
Οκτώβριος 1931 – Ιανουάριος 1933: Το κόστος της διάσωσης
Η αυστριακή κυβέρνηση εγγυάται τις υποχρεώσεις της Creditanstalt, με το συνολικό ποσό να φθάνει τα 1.200 εκατομμύρια. Ο ετήσιος προϋπολογισμός της χώρας είναι 1.800 εκατομμύρια — οι αναλογίες είναι απίστευτες. Το κράτος διαλύεται για να σώσει την τράπεζα.
Η τελική λύση έρχεται το 1933, όταν η κυβέρνηση εθνικοποιεί την Creditanstalt. Εκδίδει προνομιούχες μετοχές και παρέχει συντάξεις στους πιστωτές. Οι συνολικές ζημιές φτάνουν τα 1.070 εκατομμύρια, με την Κεντρική Τράπεζα να αναλαμβάνει τα 700.
Η Αυστρία δεν βγαίνει αλώβητη. Η φτώχεια εξαπλώνεται και οι πολιτικές εντάσεις κλιμακώνονται. Το 1934, σοσιαλιστές και φασίστες συγκρούονται στους δρόμους, και το 1938 ο Χίτλερ εισβάλει, αποθεούμενος από πλήθη στη Βιέννη.
Η κατάρρευση της τράπεζας του Ρότσιλντ δεν άνοιξε μόνο οικονομικά ρήγματα, αλλά και τον δρόμο προς τον εφιάλτη του φασισμού.
Το σημαντικό μάθημα
Η Creditanstalt είναι υπερβολικά μεγάλη για να αποτύχει, αλλά και για να σωθεί. Το μάθημα που αγνοήθηκε το 1931 γίνεται αργότερα σκληρή διδασκαλία για τον κόσμο.
Το 2008, η πτώση της Lehman Brothers ξυπνά τα φαντάσματα της Βιέννης. Αυτή τη φορά, οι κυβερνήσεις αντιδρούν έγκαιρα, σώζοντας το παγκόσμιο σύστημα – οριακά.
