Μια νέα εκτενής μελέτη της διαΝΕΟσις προσπαθεί να χαρτογραφήσει τις Ανεξάρτητες Αρχές στην Ελλάδα, εστιάζοντας κυρίως σε αυτές που ρυθμίζουν πτυχές της οικονομικής δραστηριότητας.
Η έρευνα, που υλοποιήθηκε από ομάδα του ΙΟΒΕ υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Νίκου Βέττα, αναλύει την λειτουργία, την κυβερνητική δομή και την αποτελεσματικότητα των Αρχών, επισημαίνοντας σοβαρές αδυναμίες και προτείνοντας συγκεκριμένες πολιτικές δράσεις.
Η ύπαρξη και οι δραστηριότητες των Ανεξάρτητων Αρχών δεν είναι μοναδικές στην Ελλάδα. Η διεθνής εμπειρία ξεκινά από τις Ηνωμένες Πολιτείες στις αρχές του 20ού αιώνα και επεκτείνεται στην Ευρώπη, κυρίως τη δεκαετία του ’80 και του ’90. Στην Ελλάδα, η ίδρυση του ΕΣΡ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 σηματοδοτεί την αρχή αυτού του θεσμού, ο οποίος διευρύνεται σταδιακά τα επόμενα χρόνια. Το Σύνταγμα, μετά την αναθεώρηση του 2001, κατοχυρώνει πέντε Ανεξάρτητες Αρχές: το ΕΣΡ, τον ΑΣΕΠ, την Αρχή Προστασίας Δεδομένων, τον Συνήγορο του Πολίτη και την ΑΔΑΕ.
Πόσες ανεξάρτητες αρχές υπάρχουν και ποιος είναι ο ρόλος τους
Σήμερα, λειτουργούν 26 ενεργές Ανεξάρτητες Αρχές, που καλύπτουν μια ποικιλία θεμάτων: από την εποπτεία της δημόσιας διοίκησης (όπως ο ΑΣΕΠ) έως την προστασία δικαιωμάτων (Συνήγορος Καταναλωτή, Επιθεώρηση Εργασίας) και τη ρύθμιση των αγορών (ΡΑΑΕΥ, ΡΑΣ, ΡΑΛ). Η μελέτη κατηγοριοποιεί τις Αρχές σε τέσσερις βασικές ομάδες, ανάλογα με το σκοπό τους: ρυθμιστικές, εποπτικές, προστασίας δικαιωμάτων και στατιστικές/δημοσιονομικές.
Οι λόγοι ίδρυσης των Αρχών είναι ποικίλοι. Ορισμένες δημιουργήθηκαν ως συμμόρφωση με το ενωσιακό δίκαιο, άλλες για να ασκήσουν εξειδικευμένο έλεγχο σε κρίσιμους τομείς και άλλες για να λειτουργήσουν ως θεσμικά «αντίβαρα». Συχνά, το κράτος εκχωρεί αρμοδιότητες που θεωρεί δύσκολες ή μη δημοφιλείς.
Ωστόσο, η ποικιλία σκοπών συνοδεύεται από θεσμική ανομοιογένεια. Υπάρχουν σημαντικές διαφορές στη στελέχωση, τους μηχανισμούς λογοδοσίας, τη διαδικασία διορισμών, τη χρηματοδότηση και τις αρμοδιότητες.
Για παράδειγμα, ορισμένες Αρχές έχουν τη δυνατότητα να επιβάλλουν κυρώσεις, ενώ άλλες έχουν απλώς γνωμοδοτικό ρόλο. Επίσης, υπάρχουν περιπτώσεις με αλληλοεπικαλύψεις στις αρμοδιότητές τους.
Οι οικονομικές Αρχές
Η μελέτη εστιάζει στις “οικονομικές” Ανεξάρτητες Αρχές, δηλαδή σε αυτές που ρυθμίζουν ή εποπτεύουν κρίσιμες αγορές. Αναδεικνύει τη σημασία της αξιολόγησης του αντίκτυπου αυτών των Αρχών στη λειτουργία των αγορών και στη συνολική οικονομική ευημερία. Τονίζει, επίσης, τις προκλήσεις που ενδέχεται να προκύψουν από τη διαφορά στις αρμοδιότητες και την έλλειψη συγκρίσιμων δεδομένων.
Στον τομέα της διακυβέρνησης, επισημαίνονται σημαντικές αποκλίσεις. Οι διαδικασίες επιλογής μελών διαφέρουν μεταξύ των Αρχών, με κάποιες να απαιτούν έγκριση από τη Διάσκεψη των Προέδρων της Βουλής (όπως το ΕΣΡ και η Επιτροπή Ανταγωνισμού), ενώ άλλες διορίζονται μέσω υπουργικών αποφάσεων, κατόπιν γνώμης κοινοβουλευτικής επιτροπής. Στην οικονομία, αν και υπάρχουν νομικές προvisions για ίδιους πόρους, σε ορισμένες περιπτώσεις παραμένει ο έλεγχος της εκτελεστικής εξουσίας, ειδικά στην αξιοποίηση πλεονασμάτων.
Έλλειψη ενημέρωσης
Η μελέτη χρησιμοποιεί δείκτες του ΟΟΣΑ για να αξιολογήσει την διακυβέρνηση των ρυθμιστικών Αρχών. Η Ελλάδα δείχνει καλή απόδοση στους τομείς ενέργειας και τηλεπικοινωνιών, αλλά χαμηλότερη στις μεταφορές. Στον τομέα της αγοράς, ο δείκτης PMR του ΟΟΣΑ αποτυπώνει την ποιότητα του ρυθμιστικού περιβάλλοντος. Η Ελλάδα βρίσκεται κοντά στον μέσο όρο του ΟΟΣΑ, αλλά οι διακυμάνσεις ανά πλευρά είναι σημαντικές.
Ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα που αναδεικνύει η μελέτη είναι η έλλειψη ενημέρωσης των πολιτών σχετικά με τα δικαιώματά τους και τον ρόλο των Ανεξάρτητων Αρχών. Σύμφωνα με στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η Ελλάδα κατατάσσεται τελευταία σε ποσοστό πολιτών που γνωρίζουν καλά τα δικαιώματά τους (μόλις 10%). Αντίστοιχα, είναι χαμηλό και το ποσοστό των καταναλωτών που έχουν υποβάλει προσφυγή για ζητήματα στις αγορές. Η εμπιστοσύνη στις Αρχές παραμένει μέτρια (2,6/5), με περίπου 6,8% να αποφεύγει να απαντήσει – πιθανώς ένδειξη άγνοιας του θεσμικού πλαισίου.
Προτάσεις σε τέσσερις πυλώνες
Η μελέτη καταλήγει σε συγκεκριμένες πολιτικές προτάσεις, οργανωμένες σε τέσσερις πυλώνες:
Θεσμική ανεξαρτησία:
- Ενίσχυση των διαδικασιών διορισμού και παύσης μελών.
- Διασφάλιση ανεξάρτητων προϋπολογισμών.
- Προγράμματα μισθολογικών κινήτρων για την προσέλκυση προσωπικού, με εξωτερική αξιολόγηση.
Διαφάνεια και λογοδοσία:
- Δημιουργία μηχανισμών διαβούλευσης και αξιολόγησης αποφάσεων.
- Ενίσχυση του κοινοβουλευτικού ελέγχου με την υποστήριξη ειδικών.
Αποτελεσματικότητα:
- Χρήση ψηφιακών εργαλείων και στρατηγικών δεικτών.
- Συνεργασία μεταξύ των Αρχών και ίδρυση μόνιμης επιτροπής συντονισμού.
- Τακτικές ανεξάρτητες αξιολογήσεις.
Ενίσχυση κοινωνικής σημασίας:
- Εκπαιδευτικές καμπάνιες για πολίτες και επιχειρήσεις.
- Αυστηρότερες κυρώσεις για παραβιάσεις.
Η λειτουργία των Ανεξάρτητων Αρχών επηρεάζει σημαντικά την ποιότητα των θεσμών, την ανταγωνιστικότητα και την καθημερινότητα των πολιτών. Η διαΝΕΟσις, με αυτή τη νέα μελέτη, αναδεικνύει την ανάγκη ενίσχυσης της ανεξαρτησίας, της διαφάνειας και της αποτελεσματικότητάς τους. Σε μια εποχή αυξανόμενων προκλήσεων –τεχνολογικών, περιβαλλοντικών και γεωοικονομικών– η βελτίωση της λειτουργίας αυτών των Αρχών αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για τη βιώσιμη ανάπτυξη και την ωρίμανση των θεσμών.
